بنای حمام، نشان تمدن و یک جانشینی

طبق اولین اسناد مکتوب، تاریخ نخستین حمام در خارج از ایران به بیش از دو هزار سال قبل از تولد عیسی مسیح (علیه السلام) بر می گردد. براساس کتابهای تاریخی موجود، جزیره کرت دو هزار سال قبل از میلاد مسیحی چنان تمدن بالایی داشت که تمام ساختمانهای مسکونی (غنی و فقیر) مجهز به چشمه های آب گرم بودند.
این حمام در تاریخ ایران سه هزار سال قدمت دارد. پاکی و خلوص از دیرباز جزو اصول و عقاید ایرانیان بوده است. استحمام در آیین زرتشت یکی از شرایط شرکت در مراسم مذهبی بود. ساخت حمام ها در ایران به دوره هخامنشیان باز می گردد. پس از تبدیل ایرانیان به اسلام، غسل حمام یکی از وظایف شرعی ایرانیان شد. بیشتر حمام ها در اطراف مسجد و در بازار (در مرکز شهر یا در دهکده) ساخته شده است.

در سراسر ایران و حتی فراتر از مرزهای کشور، تعداد بی شماری گرمابه موقوفی وجود دارد. تعدد حمام های موقوفی که توسط افراد متمول، حکام و خیران وقف می شد، بیانگر توجه ویژه مردم به بهداشت و پاکیزگی بود. در گذشته، ثروتمندان از حمام های خصوصی که در منزل می ساختند و عوام از حمام های عمومی استفاده می کردند. بخشی از روز به حمام زنان و بخشی از روز به حمام مردان اختصاص داشت.

گرمابه به معنای ساختمان گرم از ترکیب دو واژه گرم + آبه تشکیل شده است.

در حمام، اعمالی چون شستشوی بدن، رگ زدن و حجامت، کیسه کشیدن، مشت و مال و قلنج گرفتن، رفع موهای زائد صورت و بدن، تقویت مو با داروهای گیاهی و … انجام می شد. حمام علاوه بر شستشوی و … مکانی برای اجتماع افراد، گفتگو، قلیان کشیدن و چای نوشیدن بود.

بنای حمام از چهار بخش اصلی تشکیل می شد که به ترتیب ورود عبارتند از:

۱- راهرو یا پله ورودی

۲- محوطه سربنیه

۳- میاندر

۴- فضای گرمخانه

معمولا بنای حمام را پایین تر از سطح زمین می ساختند تا علاوه بر گرم نگهداشتن فضای درون آن، از آب قنات ها با شیب دهی مناسب استفاده نمایند. افراد پس از پایین رفتن از پله و گذر از راهرو به سربنیه یا رختکن می رسیدند.

سربنیه فضایی هشت ضلعی و سرپوشیده بود. در میان فضای سربنیه حوضی نسبتا بزرگ خودنمایی می کرد. لبه حوض مکانی بود که قلیان، سینی چای و نوشیدنی قرار می دادند. در حاشیه سربنیه سکوهایی به منظور نشستن افراد و تعویض لباس وجود داشت.  بخش زیرین سکوها محلی برای قرار دادن کفش بود. در مجاورت در ورودی حمام میز یا تخت استاد حمامی قرار می گرفت که محل تسویه حساب مشتری محسوب می شد. در فضای سربنیه، تیرهایی جهت آویزان نمودن لباس و تعدادی قفسه با ابعاد مختلف به منظور نگهداری وسایل مشتریان وجود داشت.

میاندر، راهرویی پر پیچ و خم بود که فضای سرد سربنیه را به فضای گرم گرمخانه مرتبط می ساخت. میاندر به منظور جلوگیری از اتلاف گرمای درون گرمخانه، ممانعت از دید مستقیم افراد به فضای گرمخانه و متعادل نمودن دمای بدن افراد ساخته می شد.

گرمخانه، فضای اصلی حمام را تشکیل می دهد. حوضچه ای پر از آب ولرم در نزدیکی ورودی گرمخانه قرار داشت که چاله حوض نامیده می شد، تازه واردان پاهای خود را در آن برده و شست و شو می‌دادند. در سطح هم کف،در مدخل ورودی به گرمخانه که کف حمّام بود، با تخته سنگ های یکنواخت و زیبایی سنگفرش شده بود که عموماً دارای چند ستون سنگی و سقف گنبدی طاق و چشمه بود. در سقف هر طاق تعداد زیادی شیشه بود. در کنار سنگفرش های کف حمّام جوی های کوچک شیب‌داری قرار داشت که از سنگ ساخته شده بود و فضولات و آبهای اضافی را به خارج و فاضلاب حمل می‌کرد. خزینه‌ها مقابل درب ورودی گرمخانه ساخته می‌شد و برای بچه‌ها آب ولرم و برای بزرگ ترها آب گرم داشت. خزینه به صورت دایره یا بیضی و یا چند ضلعی ساخته می‌شد. قطر هر خزینه بین چهار الی هشت متر بود و عمقی کمتر از دو متر داشت. در گوشه خزینه محل قیفی شکلی وجود داشت که آن را «سِلفدون» می‌نامیدند. سکوهایی در حاشیه گرمخانه جهت نشستن مردم وجود داشت که افراد روی آن می نشستند و بدن خود را صابون می زدند. یک قسمت از کف حمّام در قسمت فوقانی به شاه‌ نشین شهرت داشته که اغلب سنگفرش آن صاف‌تر و مرغوب‌تر بوده و کسانی که رنگ یا حنا، بر ریش و دست و صورت خود می‌بستند چند ساعتی در این  محل دراز کشیده یا خواب می‌رفتند.

سیستم گرمادهی حمام از انبار سوخت، دیگ، آتشدان، گودال های خاکستر و دودکش ها تشکیل می شد.

برای تأمین روشنایی فضای تاریک حمام و تهویه هوای مرطوب آن، بازشوهایی در سقف تعبیه می شد.

سنگ مرمر برای کفپوش حمام، پله های ورودی، ستون حمام و لبه حوض

آجر جهت ساخت دیوار و سقف حمام

کاشی جزو مصالح تزیینی و پوششی سطوح حمام بود . از کاشی جهت پوشش کف، دیوارها، ازاره، سکو و حوض استفاده می شد.

از سنگ لاشه ها در پایه حمام استفاده می شد.

ساروج در تزیینات سقف و پوشش کف حوض به کار می رفت.

تنبوشه نیز در سیستم آبرسانی حمام به عنوان لوله مورد استفاده قرار می گرفت.

بر روی دیوارها و سقف حمام نقوش گیاهان و حیوانات با هنرمندی استاد زبردست طراحی شده بود. گاهی بیت شعر یا آیه ای از قرآن بر روی کاشی های دیوار یا سردر حمام با خط خوش، به چشم می خورد که نشان از فرهنگ و ادب مردم سرزمین مان دارد.

– حمام های خصوصی

اغلب حمام های خصوصی در محدوده زندگی اعیان و اشراف و افراد متمول جامعه ساخته می شدند. حمام فین کاشان، نمونه معروف حمام خصوصی می باشد که خود شاهدی ست بر حادثه تلخ تاریخی قتل امیرکبیر.

۱- گرمابه حاج محمد رحیم (صفا) قزوین

۲- حمام وکیل کرمان

۳- حمام شیخ بهایی که طبق حکایات، گرمای آن با شمع تأمین می شد.

۴- حمام گنجعلی خان کرمان

۵- حمام تاریخی ظهیر الاسلام اردبیل

۶- حمام چهار فصل اراک

۷- حمام وکیل شیراز